U zemlji kakva je naša, arhitektonska praksa se susreće sa brojnim problemima i izazovima što nerijetko dovodi do čestih, nekada i bolnih kompromisa.
TREBINJE, PANORAMA/FOTO: NINOSLAV ILIĆ
Kompromis sam po sebi ne mora da nosi značenje nečega negativnog, ali zna i da bude upravo takav. Arhitektura je kao profesija vrlo javna i svima saglediva, te kao takva ostavlja direktan trag na kompletno društvo, pa je s pravom vrlo često predmet analiza i kritika šire zajednice. Međutim, nekada javnost, nedovoljno upućena i edukovana o tematici koja je predmet njenog interesovanja, čak i iz najbolje namjere, neargumentovanim istupima i poluinformacijama može da nanese više štete nego koristi.
Arhitektonsko nasljeđe je zbog svog kontinuiteta duboko usađeno u memoriju ljudi, te je njihovo interesovanje s te strane sasvim razumljivo i očekivano. Ne mogu reći da su me potpuno iznenadile neke od reakcija na vijest da će centralna gradska zona Trebinja biti proglašena nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine od izuzetnog značaja. Skepticizam, negativizam i podozrivost nekih ljudi vrlo dobro oslikava površnost pri isčitavanju i nerazumijevanje značaja koju jedna ovakva Odluka ima. Posebno je osjetljiva i vrlo složena sfera arhitektonskog nasljeđa, koja i za nas arhitekte zna da bude naročito zahtjevna, te traži dugogodišnju edukaciju, posvećenost i razumijevanje konkretnog prostornog konteksta, pa u ovoj sferi kompromisa pod uticajem nestručne javnosti ne bi trebalo biti.
ANALIZA VIZURE/FOTO: NINOSLAV ILIĆ /
Graditeljske prakse
Odlukom, koja bi u narednom periodu trebala da postane i zvaničan dokument, se neupitno potvrđuje značaj Trebinja te ukazuje na važnost koji su njegove urbanističke i arhitektonske karakteristike imale na bogaćenje graditeljske prakse ove zemlje. Prijedlogom Odluke o proglašenju Istorijskog gradskog područja Trebinja nacionalnim spomenikom predviđa se zaštita tri gradske zone i to; Starog grada – Kastela, naselja Krš, te zone užeg centra grada. Donošenje ovakve Odluke bi moglo da bude od velikog značaja, ne samo za grad Trebinje, već i za širu zajednicu, jer je očuvanje i zaštita arhitektonskog bogatstva, gusto koncetrisanog na široj teritoriji Trebinja od sveopšteg interesa. Posebna važnost se ogleda u činjenici da se na ovaj način arhitektoske vrijednosti Trebinja izdižu iznad lokalnog karatera, te se kompletnoj arhitektonskoj zajednici skreće pažnja na već prepoznate, a posebno na one vrednote koje ovaj kraj još uvijek ljubomorno čuva.
Od tri prostorne cjeline obuhvaćene prijedlogom Odluke komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, najugroženija je zona naselja Krš, koja u budućem periodu zahtjeva najhitniju pažnju struke, kako bi se zaustavilo dugogodišnje propadanje vernakularne kamene arhitekture, te gradnja novih formi često upitnog arhitektonskog kvaliteta. Treba imati na umu i činjenicu da je naselje Krš u Trebinju višestruko interesantan prostor. Ono, sa svim svojim karakteristikama; arhitektonskim, kulturološkim, sociološkim i drugim, taloži slojeve različitih uticaja, te se potencijali istraživačkog rada i bavljenja njime ne zadržavaju samo na arhitekturi, već se šire i na sociološke teme, u smislu ljudi koji su oduvijek bili neodvojiv duh ovoga mjesta, ali i kulturološki, jer su folklor i živopisnost naselja davali specifičnost ne samo konkretnom prostoru, već i gradu kao cjelini. Ovaj segment Trebinja, koliko god činio dio grada, oslikavao i dopunjavao duh jednog vremena, istovremeno je predstavljao i svojevrsno ostrvo - svijet za sebe.
ANALIZA PROSTORNOG KONTEKSTA/FOTO: NINOSLAV ILIĆ/
Živopisnost ljudi, njihovu jednostavnost u materijalnom smislu, nadoknađivao je i dopunjao njihov karakter, način života i odnosa prema istom. Oni su kao takvi, čest motiv tadašnjih trebinjskih fotografa, a 1982. godine, Televizija Sarajevo pravi dokumentarni zapis pod nazivom „Ljudsko lice“ koji se primarno bavi životom jednog od najupečatljivijih trebinjskih oriđinala, Gojkom Mrdićem – Golubanom. Kroz svjedočenja o tragičnoj priči o životu jednog čovjeka, oslikavaju se tako i životi ljudi iz naselja čije sudbine međusobno bivaju isprepletane u svakom trenutku. Zajedništvo i međuzavisnost jednih u odnosu na druge je osnovni motiv koji povezuje svakoga čovjeka. Riječ privatnost kao da ne postoji, a kamen i pojednostavljen karakter arhitekture kao da na najbolji način opisuje ljude i njihovu sudbinu. Dok je Stari grad predstavljao strogo kontrolisanu forticu u graditeljskom i svakom drugom smislu, Krš se kao naselje slobodnije razvijao. Po svojim karakteristikama je oduvijek predstavljalo mjesto na kome su zanatlije i trgovci otvarali radnje i svoje proizvode nudili ne samo Trebinjcima, već i svim okolnim mjestima koja su Trebinju gravitirala. Zamiranjem ovoga osnovnog ekonomskog izvora prihoda, prestaje da se javlja interes ljudi za održavanjem nekadašnjih domaćinstava, a stare kuće bivaju napuštene i prepuštene zubu vremena. Nepostojanje osnovne infrastrukture, vode, a do kasno i struje, kuće skromnih dimenzija gusto grupisane, činile su mjesto u kome se sve teže moglo živjeti i opstajati. Postojanje javnih česmi, od kojih neke i danas postoje unutar naselja, te u izvornom obliku sačuvani objekti, svjedoče o vrlo teškom uslovima za život.
DESTRUKCIJA POSTOJEĆE DENDROFLORE/FOTO: NINOSLAV ILIĆ /
Naselje Krš
Naselje Krš u svom izvornom obliku opstaje sve do pedestih godina dvadesetog vijeka, kada se javlja potreba za definisanjem novog saobraćajnog pristupa gradu. Uzak ulični profil kao i nekvalitetna povezanost grada sa drugom obalom rijeke dovodi do toga da se čitav ulični front Bilećke ulice prema rijeci Trebišnjici uništi, a izgradnjom novog, Kamenog mosta 1953. godine, koji se direkto povezuje na novoprojektovanu saobraćajnicu, uništava se i dio trebinjskog Kastela. Na ovaj način se vrlo destruktivnim urbanističkim rješenjem u velikoj mjeri narušila ambijentalnost naselja i Starog grada, koji ovim bivaju fizički razjedinjene cjeline. Karakter izgubljenog uličnog profila je arhitektonski i kompoziciono bio vrlo zanimljiv i dinamičan. Neujednačena visinska regulacija doprinosila je tome da se pogled posmatrača neprestano mjenja, a doživljaj prostora bude iznova drugačiji.
Fokusirajući primarno pažnju na arhitektonske i urbanističke karakteristike naselja Krš i Kastela, moguće je prepoznati neke od najkarakterističnijih tipoloških osobina koje je vijekovima gajila hercegovačka vernakularna arhitektura i uticala na graditeljski jezik, među kojima se ističu:
1. odlike terena,
2. položaj objekata i njihov međusobni odnos
3. oblik osnove
4. spratnost
5. prozorski otvori i portali
6. oblik krovova
7. materijalizacija
8. prateće prostorije
9. organizacija stambenih prostorija
10. način formiranja pristupnih ulica
TREBINJE 1876 I DANAS, CRTEŽ: HTTPS://WWW.ALAMY.DE/STOCKFOTO-VERANSTALTUNGEN-AUFSTAND-IN-BOSNIEN-UND-HERZEGOWINA-1876-1878-ADDITIONAL-RIGHTS-CLEARENCES-NA-58478119.HTML, ANALIZA STRUKTURE/FOTO: NINOSLAV ILIĆ/
U tom smislu, bliskost ovih arhaičnih i savremenijih urbanističko-arhitektonskih karakteristika centralne gradske zone, razvijane za vrijeme Austro-ugarske monarhije, čine Trebinje naročito interesantnom urbanom sredinom. Stoga ni ne čudi da se u zaključku prijedloga Odluke prepoznaju istorijske, umjetničke, estetske, dokumentarne, sociološke i ambijentalne vrijednosti, te se naglašava jedinstvenost, rijetkost, reprezentativnost, autentičnost i integritet istorijskog gradskog područja Trebinja.
Ono što se ističe kao najveća vrijednost ovog procesa, jeste oživljavanje vjere kako bi se na terenu prepoznate loše prakse mogle početi mijenjati. Kako je jedna od glavnih karakteristika tranzicionih društvenih zajednica diskontinuitet u kvalitetu urbanističkog uređenja i upravljanja gradovima, ni Trebinje nije zaobišao fenomen investicionog urbanizma. Važnost donošenja ove Odluke ogleda se i u činjenici da se nekim od postojećih urbanističkih planova predviđa neadekvatno upravljanje njegovim arhitektonskim nasljeđem. Govoreći o naselju Krš, kao najugroženijoj ambijentalnoj cjelini, nemoguće je ne ukazati na važeći regulacioni plan „Sjeverni logor“, koji se dosta destruktivno odnosi prema jednom od najvrjednijih dijelova ovoga naselja, ne prepoznajući značaj i kvalitet koji ono ima. Bitno je naglasiti i to što se kroz prijedlog Odluke akcenat stavlja i na trebinjski Kastel, kao nukleus urbane gradske zone, te se uočavaju određeni nedostaci na važećem regulacionom planu ovoga dijela grada.
Upravljanje trebinjskim Kastelom do sada nije bilo na zadovoljavajućem nivou i moglo bi se govoriti o odsustvu bilo kakve dugoročne strategije njegove zaštite i očuvanja. Stari je grad u Trebinju bio pod zaštitom još od 1951. godine, a o primjeni ove uredbe, te svijesti o značaju iste možda i najbolje govori činjenica da predmetni dokument nije sačuvan kako na lokalnom tako ni na državnom nivou. Ovo ne čudi poznavajući koliko se u bivšoj Jugoslaviji ležerno znalo odnositi prema pitanjima od značaja za očuvanja arhitektonskog nasljeđa. Kao na prepreku, na putu kojim se krupnim koracima koračalo prema boljem sutra, nailazilo se nerijetko na naslijeđene arhitektonske aglomeracije. Tako se samo dvije godine nakon odluke o zaštiti Kastela, ruši jedan njegov dio, zajedno sa segmentom naselja Krš. Nasilnim probijanjem gradskih bedema, sa južne strane, radi ulaska automobila, stvoren je problem koji se ni do danas nije riješio. Skorijim odlukama gradske skupštine, pravo za saobraćanje uskim i za to neprilagođenim ulicama Kastela su dobili stanari koji imaju obezbjeđen parking prostor. Uredba ne samo da se ne poštuje, već se i zloupotrebljava, pa se tako nekažnjeno siječe i onako rijetka dendroflora zarad obezbjeđivanja parking prostora. Ovom Odlukom stvaraju se osnovi da se takvoj praksi stane u kraj, te je njeno donošenje utoliko vrijednije.
U Trebinju, ali i brojnim drugim lokalnim zajednicama ne postoji dovoljno razvijena svijest o značaju očuvanja arhitektonskog nasljeđa. Kompleksnost ove oblasti zahtjeva da joj se pristupa isključivo planski i sa dugoročno osmišljenim stategijama, koje neće smjeti da zavise od volje pojedinaca ili određene interesne grupe. Zaštita i očuvanje naslijeđenih arhitektonskih vrijednosti se ne svodi isključivo na materijalno održavanje nekog objekta ili grupacije, već se moraju u obzir uzeti i savremeni prostorni konteksti koji se grade u neposrednoj blizini nacionalnog spomenika ili bilo kog zaštićenog pojasa. Ugroženost ne mora u fizičkom smislu da bude direktna, već može da postoji i na nivou vizura, te volumetrije novih struktura, o čemu se vrlo često ne vodi računa. Tako je grad Beč već nekoliko godina u opasnosti da bude stavljen na crvenu listu Unesco-a, zbog planirane gradnje novog tornja na Hojmarktu, čime bi prepoznatljiva panorama grada sa dominantnom verikalom zvonika katedrale Sv. Stefana bila trajno narušena. Da li se gradnjom novog zatvorenog bazena u Trebinju trajno narušio prostorni kontekst zaštićenog pojasa, može biti predmet polemike, ali da se o istom prilikom gradnje i odabira lokacije nije vodilo računa i više je nego jasno, što u budućem periodu ne bi smio da bude slučaj.
OBUHVAT NACIONALNOG SPOMENIKA, FOTO: KOMISIJA ZA OČUVANJE NAC. SPOM. BIH /
Zaključujući, moram istaći da će ova ili bilo koja druga Odluka, sama po sebi teško promijeniti stvari na bolje. Veliki je broj već postojećih nacionalnih spomenika koji su prepušteni propadanju i devastaciji na različite načine. Bez kvalitetne edukacije i buđenja svijesti lokalne, ali i šire zajednice o njihovom značaju i kvalitetima zbog kojih su od struke prepoznati kao bitni, nećemo moći puno toga učiniti kako bi se isti očuvali i za neke buduće generacije. Ovakve Odluke između ostalog treba da pokrenu širi dijalog o modusima očuvanja, te djelovanja unutar zaštićenog obuhvata, te da utiču da se evidentiraju nedostaci u postojećoj zakonskoj regulativi koja može da koči svako buduće djelovanje. Posebno je osjetljiva tematika vlasništva, te se s pravom postavlja pitanje kako naći balans između zaštite prava pojedinca i interesa šire društvene zajednice u smislu očuvanja i upravljanja nacionalnim spomenikom ili nekim njegovim dijelom.
PIŠE: NINOSLAV ILIĆ
(Izvor: Oslobođenje)
