Iz riznice srpske pravoslavne crkve Sv. Blagovještenja u Dubrovniku
Naviknut na uobičajenu praksu da se i bolji katalozi uz pojedine izložbe sastoje od po svega nekoliko lista, čovjek se iznenadi kad se jedno obimno kapitalno djelo nacionalne kulture svrsta u tu kategoriju publikacija. To se dogodilo prošlog ljeta kad je u Beogradu, uz izložbu eksponata iz riznice Dubrovačke pravoslavne crkve Sv. Blagoveštenja, objavljen luksuzni katalog od 430 stranica velikog formata u zajedničkom izdanju Srpske pravoslavne crkvene opštine Dubrovnik i Arhiva Srbije Beograd.
NOVE KNJIGE: "KULTURA SRBA U DUBROVNIKU 1790-2012" SPOMEN DUBROVAČKIM PODVIŽNICIMA
I drugi paradoks je u tome što riječ katalog asocira na nešto prigodničarsko, privremeno, čija se aktuelnost obično vezuje za trajanje manifestacije koju prati. Ovom djelu je osigurana dugovječnost ne samo po tom što prvi put rasvjetljava zanimljivu tematiku nego i po tome što je rađeno akribično, sistematično i sakupljena građa je naučno obrađena.
U izradi monografije učestvovala je brojna ekipa stručnjaka raznih profila većinom iz Dubrovnika i Beograda. U njoj je izbjegnuta ona pristrasnost tretiranja materije u zavisnosti od nacionalne i vjerske pripadnosti autora, karakteristična za savremeno prikazivanje prilika u multietničkim zajednicama. Za potvrdu te tvrdnje dovoljno je kazati da su bar polovinu tekstova u katalogu napisali stručnjaci hrvatske nacionalnosti, a najviše dubrovački istoričar umjetnosti Ivo Viđen.
Opčinjen čarima Dubrovnika, vladika Grigorije je u nadahnutoj uvodnoj riječi intonirao kompleksan pristup obrađenoj materiji. Protostavrofor Goran Spaić, aktuelni dubrovački paroh, svojim prilozima produžio je tradiciju svojih prethodnika Đ. Nikolajevića, N. Milaša i Rada Vukomanovića, koji su ostavili nezaobilazna svjedočanstva o dubrovačkom pravoslavlju. On ne samo što je jedan od dva glavna i odgovorna urednika monografije nego je i organizator sakupljanja i proučavanja građe, pisac tekstova, organizator delikatne i složene obnove i restauracije velike crkvenoopštinske nepokretne i pokretne imovine i autor fotografija.
Njegovo viđenje položaja pravoslavaca u Dubrovačkoj republici donekle se razlikuje od uobičajenog tretmana ovog pitanja u srpskoj istoriografiji jer on ima razumijevanja za izuzetno restriktivnu politiku dubrovačkih vlasti prema pravoslavlju, koja je posljedica i njihovog turskog podaništva. Navodi kako su dubrovačke vlasti ipak tajno tolerisale pravoslavne obrede, pa čak i skrivale posljednjeg pećkog patrijarha pred turskom potjerom. Dugo poslije propasti srpske srednjovjekovne države, kojoj su Dubrovčani bili obavezni da plaćaju tribut za ustupljeni Pelješac, oni su, iz moralnih razloga, tu obavezu ispunjavali prema manastiru Hilandaru sve do propasti svoje republike.
Ekipa beogradskih stručnjaka na čelu sa Miroslavom Perišićem, direktorom Arhiva Srbije, osvijetlila je mnoga pitanja srpskopravoslavne zajednice u Dubrovniku. Među njima se ističe Jelica Reljić, urednica kataloga, koja je, uz svoja arhivska istraživanja, opisala raznovrsnu aktivnost dubrovačkih srpskih prosvjetnih, kulturnih i dobrotvornih društava. Irena Arsić, od ranije poznata autorka knjiga o pravoslavnim sakralnim objektima u Dubrovniku, opisala je dubrovačke srpske škole.
Knjiga se, srećom, ne ograničava samo na izložene i opisane umjetnine iz crkvene riznice, što bi se moglo zaključiti iz njenog podnaslova, nego je u njoj predstavljen 220-godišnji uspon i pad srpskopravoslavne zajednice u gradu Sv. Vlasija. Doseljavanje mladića iz zaleđa koji, većinom, nisu imali šta drugo ponuditi u gradu nego svoju golu snagu, njihovo snalaženje u sasvim novoj sredini, sporije ili brže ekonomsko jačanje njih i njihovih potomaka, borba za očuvanje svog nacionalnog i vjerskog identiteta, političko i kulturno uzdizanje do neslućene visine i, na kraju, rasap – sve se to ocrtava iz opisanih eksponata sakupljenih iz muzeja, arhiva i drugih naučnih institucija od Trsta, Zagreba, Splita, Novog Sada, Beograda, Dubrovnika, pa i Trebinja, kao i iz privatnih zbirki.
Srpskopravoslavna zajednica u Dubrovniku počela se organizovati krajem 18. vijeka, u vrijeme kad je Dubrovačka republika bila na izdisaju. Padom grada pod francusku, a zatim austrijsku vlast, bilo je olakšano useljavanje i nekatoličkog stanovništva iz zaleđa. Većinom su to bili fizički radnici, sluškinje, a bilo je i zanatlija (npr. zlatari sa Zagore trebinjske), o čemu piše Marijan Sivrić, raniji direktor Trebinjskog muzeja.
Jedino su s kapitalom doseljavali mostarski trgovci i zanatlije, sklanjajući se od kuge 1814-1816. Više porodica iz te zajednice uzdiglo se svojom ekonomskom moći, zadužbinarstvom i kulturom: Berdović, Bošković, Marić i Milišić iz trebinjskog kraja, Ćorović iz Ljubinja, Aleksić i Opuić iz Stoca, Bravačić, Mičić i Škuljević iz Mostara, Tošović iz Foče, Barbić iz Boke, za Kovačeviće se ne zna porijeklo zbog njihove brojnosti...
Crkva Sv. Blagovještenja
Srpska crkvena opština u Dubrovniku raspolagala je velikom pokretnom i nepokretnom imovinom, koja je dobrim dijelom sačuvana do danas. Uz sakralne objekte – crkve Sv. Đorđa na Posatu pored Minčete (1800), Sv. Mihaila na Boninovu (1837) i Sv. Blagovještenja u gradu (1877) i groblja na Posatu i na Boninovu, imala je 6 impozantnih palata u Starom gradu: 3 iz 16. i 3 s kraja 17. ili početka 18. vijeka, kao i zadužbine Kovačevića i Konstatinovića na Posatu, u kojima je bilo sirotište.
U Arhivu je sabrana velika građa, kako iz Crkvene opštine, tako i iz ugašenih srpskih institucija – iz škola, pjevačkog društva „Sloga", dubrovačke „Matice srpske" i sl. Tu se čuva i poslanica Isaija, igumana manastira Tvrdoša, srpskom narodu za pomoć u namjeravanoj obnovi razrušenog manastira, pisana na pergamentu i iluminirana početkom 18. vijeka. U Muzeju ikona, formiranom početkom 50-ih godina prošlog vijeka u palati Bonda, sabrano je stotinak svetačkih živopisa različitog porijekla i velike vrijednosti.
U svojoj studiji o ikonama uopšte, Anika Skovran je prikazala istorijat pravoslavne ikonografije, njene centre i karakteristike, uključujući u njih i dubrovački fond. U prilogu, uz kvalitetne reprodukcije, opisala je i analizirala 33 ikone iz vremenskog razdoblja od grčke Nikopeje iz 15/16. vijeka do Sv. Stefana Atanasija Popovića iz 1920.
U Riznici crkve Sv. Blagovještenja nalazi se veliki broj skupocjenih crkvenih utvari i zavjetnih darova (opisale A. Skovran, K. Gagro, R. Anđus, B. Cincar-Kostić). U bogatoj biblioteci, smještenoj u palati Bonda, nalaze se raznovrsne knjige na raznim jezicima. Pažnju nam privlači Novi zavjet, izdan u Kijevu 1703, koji je prvo bio u vlasništvu patrijarha Arsenija Trećeg, zatim episkopa budimskog Vikentija, potom ga je na licitaciji dobio Evtimije, iguman manastira Kuveždin, od koga ga je kupio tršćanski trgovac Petar Palikuća i poklonio dubrovačkoj pravoslavnoj crkvi 1803. (opisao protojerej Slavko Zorica).
Bogatstvo Dubrovačke crkvene opštine najvećim dijelom potiče od poklona njenih dobrotvora i zadužbinara sa raznih strana, a najviše od zemljaka iz Trsta i bogatih Dubrovčana. Izgleda da je najšire ruke bio Splićanin Konstantin Vučković koji je zavještao 160.000 fjorina za osnivanje i rad Matice srpske u Dubrovniku. (O visini tog priloga najbolje govori da je komplikovana izgradnja crkve Sv. Blagovještenja stajala 110.000 fiorina.) Od Dubrovčana najpoznatiji zadužbinari su bili Boškovići, porijeklom Ukropine iz Trebinjske površi, zaslužni za izgradnju crkve Sv. Blagovještenja i osnivanje i rad ženske srpske škole i za pjevačko društvo „Sloga".
Mnogi ugledni Srbi su zabilježeni kao darodavci Crkvene opštine: Pjesnik Petar Petrović Njegoš je poklonio ikone i knjige, Aleksa Šantić svoje knjige, biblioteku Dimitrija Milakovića poklonio je njegov brat Jovo (uz reprodukciju Milakovićevog portreta ostalo je prazno mjesto gđe se upisuje mjesto rođenja: Jasenica-Lug). Za izgradnju crkve i groblja na Boninovu sakupljani su novčani prilozi građana, koji su iznosili od 1 do 520 fjorina, ukupno 9.332 fjorina.
U Dubrovniku je delovalo više umjetnika značajnih i na širem nacionalnom prostoru. Ivo Viđen je svestrano okarakterisao ličnost i djelo značajnog dubrovačkog i jugoslovenskog likovnog kritičara, istoričara umjetnosti i galeriste Koste Strajnića (1887-1977). U prikazu Dragana Damjanovića, na izvjestan način je rehabilitovan Atanasije Popović (1885-1948), slikar odrastao u Trebinju, kome je ranija kritika prebacivala konzervativizam i neuklapanje u nove pravce. Uz veliki broj reprodukcija njegovih djela, potvrđen je njegov neosporan talenat, koji je naročito došao do izražaja u monumentalnoj kompoziciji Posljednje večere na trijumfalnom luku iznad apside dubrovačkog hrama.
Erudita i entuzijasta Vladimir Berdović (1906-1980), sin doseljenika iz Vrpolja ljubomirskog, bio je istaknut kompozitor i dirigent. Po zadužbini sirotišta Kostadinović, Mileva Kostadinović rođ. Opuić (1858-1939) poznata je bila i kao kompozitor često izvođenih i izdavanih klavirskih kompozicija. Iz teksta dubrovačko-zagrebačkog teatrologa Hrvoja Ivankovića izronio je zadivljujući lik pjesnika, dramskog pisca, esejiste, putopisca, prevodioca i buntovnika Milana Milišića (1941-1991), čija je tragična smrt dosad više intrigirala njegove biografe i kritičare negoli njegovo impozantno djelo.
Knjiga je veoma interesantna za stanovništvo iz najbližeg dubrovačkog zaleđa jer se u njoj, pored poznatih ličnosti, pominje na stotine imena sa karakterističnim trebinjskim prezimenima, da spomenemo samo nekoliko iz dva spiska priložnika: Aničić, Bašić, Bubalo, Vukanović, Vuletić, Galić, Gerun, Grkavac, Damjanović, Derikučka, Drašković, Dučić, Đerić, Jakšić, Jelačić, Knežević, Kurtović, Lakić, Lončar, Ljubibratić, Mandić, Marinović, Medar, Milaković, Mrav, Ninković, Obradović, Odavić, Pamučina, Perović, Petković, Pravica, Prnjat, Putica, Rajković, Redžo, Sekulović, Tica, Tomović, Tupanjanin, Čučković, Škero i mnogi drugi.
Pored srpske zajednice obuhvaćene Pravoslavnom crkvenom opštinom, u Dubrovniku je tokom 19. i početkom 20. vijeka postojao i veoma jak pokret Srba katolika, koji je predvodila dubrovačka društvena elita, vlastela, pa i ugledni katolički sveštenici (Matija Ban, Medo Pucić, Pero Budmani, I. Antun Kaznačić, Ivo i Lujo Vojnović, Antun Fabris, Kristo Dominković, Milan Rešetar, Pero Čingrija, Vid Vuletić-Vukasović, Frano Getaldić Gundulić, Antun Puljezi, dum Ivan Stojanović, zatim Cavtaćani Vlaho Bukovac i Valtazar Bogišić i mnogi drugi).
Saradnja dviju srpskih zajednica došla je naročito do izražaja u kulturno-zabavnim aktivnostima. Zajednički su uređivani časopisi Slovinac, Dubrovnik, Srđ, Glas dubrovački, Naše more, Dubrovačka tribuna i dr. koji su štampani ćirilicom i latinicom). U srpskim štamparijama izdavane su knjige autora obje vjeroispovijesti.
Fočanka Vasilija Tošović (1824-1895) „jedinstven je primjer sposobne i samostalne poslovne žene u 19. vijeku", kako navodi Ivo Viđen, biograf istaknutih dubrovačkih pravoslavaca. Kad se udala za knjižara Jova Lainovića, nije se znala ni potpisati. Nakon skore muževe smrti, sama je nastavila vođenje knjižare i pokrenula štampariju. Angažovala je zagrebačkog tipografa Dragutina Pretnera, sa kojim se prvo uortačila, a kasnije su i sklopili brak. Tokom dužeg perioda izdali su veći broj knjiga, notnih zapisa i razlednica. U isto vrijeme vrlo je aktivna bila Srpska dubrovačka štamparija Antuna Pasarića. Dubrovački Srbi obje ispovijesti zajedenički su đelovali u kulturno-umjetničkim i sportskim društvima: Narodnoj štionici, Dubrovačkoj građanskoj muzici, Pjevačkom društvu „Sloga", Srpskom gimnastičkom društvu „Dušan Silni"...
Pokret dubrovačkih Srba katolika splasnuo je poslije Prvog svjetskog rata, a i zajednica pravoslavnih Srba je desetkovana u ratovima tokom 20. vijeka. Njihova prošlost i ostavština prikazanim đelom istrgnuta je iz zaborava u spomenu dostojnom dubrovačkih podvižnika.
Savo Pujić
Izvor: Glas Trebinja
